Właściwość umowna sądu pomiędzy stronami

Umowa prorogacyjna

Wskazany powyżej przepis określa tzw. umowę prorogacyjną, która winna być zawarta przez strony osobiście lub też przez ich przedstawicieli ustawowych, pełnomocników, prokurentów, a także następców jak i poprzedników prawnych. Na wstępie należy wskazać, że umowa prorogacyjna może być zawarta przed wszczęciem procesu jako oddzielna umowa lub łącznie z umową materialnoprawną, co do sporów przyszłych, mogących wyniknąć z danego stosunku prawnego bądź co do sporu już wynikłego. Obejmować może również wszystkie spory z danego stosunku prawnego lub tylko wybrane z nich. Dlatego też istotne jest precyzyjne określenie stosunków prawnych danego rodzaju.

W pierwszej kolejności należy stwierdzić, że warunki ważności i skuteczności umowy prorogacyjnej określa prawo procesowe w art. 46 KPC, jak i również prawo materialne, w szczególności w ramach przepisów o oświadczeniach woli (np. wad oświadczenia woli) i zawieraniu umów (np. wymogi dotyczące formy pisemnej). Zgodnie z poglądem wyrażonym w doktrynie, umowa prorogacyjna powinna być zawarta na piśmie. Podobne stanowisko zajmuje Sąd Najwyższy, który wiąże niezachowanie formy pisemnej tej umowy ze skutkiem nieważności (zob. post. SN z 17.12.1971 r., I CZ 166/71, Legalis). Wartym wskazania jest również to, że dla skuteczności tej umowy nie jest konieczne, aby była ona sporządzona w odrębnym akcie, albowiem wystarcza zamieszczenie odpowiedniego postanowienia (tzw. klauzuli prorogacyjnej) w treści umowy materialnoprawnej (np. umowy sprzedaży).

Przez klauzulę prorogacyjną należy rozumieć dodatkowe postanowienie, mocą którego Strony zgodnie postanawiają zmienić właściwość miejscową sądu uprawnionego do rozpoznania sporów wynikłych w kwestii danego łączącego Strony stosunku prawnego. Jednocześnie należy nadmienić, iż Strony wyłączają stosowanie zasad ogólnych ustalania właściwości miejscowej sądu. W tym miejscu należy również zwrócić uwagę na postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 1982 r. w sprawie o sygn. akt: I CZ 98/82. W przedmiotowym postanowienie SN stanął na stanowisku, że: „Określona przez strony w umowie właściwość wyłączna sądów dla rozpoznawania ich spraw oznacza, że właściwość w ten sposób określona eliminuje każdą inną właściwość, a więc także ewentualną właściwość ogólną i przemienną”.

Ograniczony wpływ na pozostałe rodzaje właściwości

Zgodnie bowiem z podstawową zasadą obowiązującą w procesie, sądem właściwym do rozpoznania sprawy jest sąd, w którego okręgu, bądź ma swoja siedzibę Pozwany. Mocą niniejszej klauzuli prorogacyjnej można zatem zadecydować, czy sądem właściwym będzie sąd, w którego okręgu zamieszkuje powód, czy też ta strona, która występuje z powództwem.

Podkreślenia jednak wymaga fakt, iż klauzule prorogacyjne nie zawsze mogą być stosowane. Polski ustawodawca przewidział kilka sytuacji, w których zasada swobody stron zostaje w tym zakresie wyłączona. Pierwszy z tego typu przypadków dotyczy przepisów regulujących właściwość wyłączną (art. 38-42 k.p.c.). Wówczas mają one pierwszeństwo nad ewentualną klauzulą prorogacyjną. Tego typu właściwość zastrzeżono m.in. dla powództwa:

• o własność lub o inne prawa rzeczowe na nieruchomości, jak również powództwo o posiadanie nieruchomości,
• w sprawach małżeńskich oraz między rodzicami a dziećmi,
• z tytułu dziedziczenia, zachowku, jak również z tytułu zapisu, polecenia oraz innych rozrządzeń testamentowych,
• ze stosunków członkostwa spółdzielni, spółki lub stowarzyszenia.

Właściwość wyłączną określono również w wielu przypadkach prowadzonych postępowań nieprocesowych. Dla przykładu są to: sprawy z zakresu prawa rodzinnego, opiekuńczego i kurateli, sprawy z zakresu prawa rzeczowego, czy też sprawy rejestrowe. Ostatnim oraz wartym wskazania przypadkiem są umowy zawierane przez przedsiębiorców z konsumentami. Jeżeli przedsiębiorca korzysta z wzorca umowy lub narzuca jej treść konsumentowi, a niniejsza klauzula nie była przedmiotem negocjacji stron, to sąd może ją uznać za niedozwoloną klauzulę umowną (klauzula abuzywna), która nie będzie wiązać konsumenta. W orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej zauważa się, że obowiązkiem sądu w tego typu sprawach jest badanie z urzędu właściwości miejscowej sądu, nawet w sytuacji gdy przepisy procesowe przewidują takie badanie tylko na zarzut pozwanego [por. wyr. z 27.6.2000 r. w sprawach połączonych (C-240/98) Océano Grupo Editorial SA przeciwko Roció Murciano Quintero i Salvat Editores SA p. (C-241/98) José M. Sánchez Alcón Prades, (C-242/98) José Luis Copano Badillo, (C-243/98) Mohammed Berroane i (C-244/98) Emilio Vinas Feliúb, Zb.Orz. 2000, s. I-4941].

Wytoczenie sprawy przed sąd inny niż określony w umowie prorogacyjnej

Jeżeli strona skieruje sprawę do sądu właściwego według ustawy, a nie według umowy, to niewłaściwość ta nie może być uwzględniona przez sąd z urzędu. Pozwany wówczas powinien wnieść zarzut co do właściwości sądu niezgodnego z zapisami umowy, w konsekwencji czego, Sąd do którego pozew wniesiono uzna się za niewłaściwy i pozew zostanie przekazany sądowi właściwemu według zapisów umowy i w nim będzie rozpatrywany. Podkreślenia wymaga również fakt, że zarzut ten można podnieść tylko do momentu wdania się w spór co do istoty sprawy (art. 202 k.p.c.). W sytuacji podniesienia zarzutu po tym terminie sąd właściwy z ustawy rozpozna sprawę i kwestia jego właściwości nie będzie podlegała już dalszemu badaniu.

Należy w tym miejscu zaznaczyć, że zawarcie umowy lub klauzuli prorogacyjnej nie wyklucza skutecznego złożenia pozwu w elektronicznym postępowaniu upominawczym, ponieważ ich ustalenia nie mają wpływu na sąd właściwy dla tego postępowania. W sytuacji wniesienia sprzeciwu od nakazu zapłaty wydanego w niniejszym postępowaniu, spór zostanie rozstrzygnięty przed sądem ustalonym na podstawie właściwości miejscowej ogólnej. W związku z tym, należy pamiętać, że wnosząc roszczenie do rozpatrzenia w elektronicznym postępowaniu upominawczym pozbawiamy się niejako możliwości rozpatrzenie naszego sporu przed sądem właściwości umownej.