Świadczenie aliud a odpowiedzialność sprzedawcy na gruncie rękojmi

Zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie od dłuższego czasu zaobserwować można liczne rozbieżności co do postrzegania odpowiedzialności sprzedawcy w sytuacji, gdy dochodzi do świadczenia przedmiotu innego niż ustalony w zawartej pomiędzy stronami umowie (aliud). Do tej pory wykształciły się w tym zakresie dwa główne poglądy. Zgodnie z pierwszym z nich, świadczenie aliud nie stanowi wykonania zobowiązania, bowiem nie dochodzi wówczas w ogóle do wydania umówionego towaru. Z kolei drugie, jak się wydaje – coraz częściej zajmowane stanowisko, wskazuje na zasadność traktowania świadczenia aliud jako wykonania zobowiązania, jednakże poprzez dostarczenie rzeczy wadliwych, tj. niezgodnych z umową.

Świadczenie aliud oraz zakres przysługujących wierzycielowi roszczeń

Świadczenie aliud stanowi zachowanie dłużnika (zazwyczaj sprzedawcy), które jedynie pozornie odpowiada treści łączącego strony zobowiązania. Co za tym idzie, przedmiot świadczenia nie nosi cech w pełni odpowiadających postanowieniom umownym. Przykładem opisywanej sytuacji jest chociażby dostarczenie kupującemu sprzętu elektronicznego czy samochodu innej marki niż ten, który strony pierwotnie ustaliły. Jak zostało to zaakcentowane, spornym pozostaje, czy wykonując zobowiązanie w sposób opisany powyżej dłużnik wywiązuje się z obowiązku wydania towaru, który jest niezgodny z umową, czy też zachodzi przypadek całkowitego niewykonania zobowiązania. Od ustalenia tej materii zależy bowiem zakres roszczeń kupującego. Przyjmując pierwszą z opisanych koncepcji – kupujący zyskuje pełnię praw przysługujących mu w reżimie rękojmi. Z kolei w razie przyjęcia odmiennego poglądu – odpowiedzialność sprzedawcy powinna być oceniania wyłącznie w świetle reguł odnoszących się do niewykonania zobowiązań, a co za tym idzie, ograniczać się w głównej mierze do odpowiedzialności odszkodowawczej (ex contractu).

Przyjęcie świadczenia przez wierzyciela

Jednym z kryteriów pozwalających określić zakres przysługujących wierzycielowi roszczeń jest ustalenie, czy doszło do przyjęcie świadczenia. W ślad za prof. Fryderykiem Zollem, jeżeli wierzyciel zdecydował się nie przyjmować ofiarowanego świadczenia, to zobowiązane pozostaje niewykonane[1]. Inny problem, jaki pojawia się w opisywanym przypadku, to konieczność zweryfikowania, czy w konkretnym stanie faktycznym wierzycielowi przysługuje prawo odmowy przyjęcia świadczenia. Ogólną zasadą jest, że zaoferowanie przez dłużnika świadczenia wadliwego, uprawnia do odmowy jego przyjęcia przez wierzyciela, jednakże z uwzględnieniem stopnia, w jakim świadczenie to narusza treść ustalonego zobowiązania. Jak można zatem wyinterpretować z powyższych rozważań, w razie powzięcia jakichkolwiek wątpliwości co do nienależytego wykonania zobowiązania przez dłużnika poprzez świadczenie rzeczy zastępczych (aliud), korzystniejszym z punktu widzenia wierzyciela będzie tym samym przyjęcie towaru, co uaktualni po jego stronie pełnię uprawnień z tytułu rękojmi. Podzielić należy jednocześnie pogląd, zgodnie z którym jedynie przypadki jednoznacznego braku jakiegokolwiek związku pomiędzy określonym przez strony przedmiotem umowy a dostarczonym towarem (świadczeniem), mogą być nadal, mimo przyjęcia świadczenia, uważane za całkowite niewykonanie zobowiązania.

……………

[1] M. Bujański, F. Zoll w: A. Olejniczak (red.), Prawo zobowiązań – część ogólna. System Prawa Prywatnego. Tom 6. Wyd. 3, Warszawa 2018.

Świadczenie aliud na gruncie ustawodawstwa zagranicznego oraz orzecznictwa

Jednym z najdonioślejszych aktów prawnych regulujących materię odpowiedzialności sprzedawcy za wady rzeczy sprzedanej pozostaje nieustannie Konwencja Wiedeńska (Konwencja Narodów Zjednoczonych o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów z dnia 11 kwietnia 1980 roku). O ile polski kodeks cywilny większy nacisk w definicji wady towaru kładzie na aspekt jego właściwości
i funkcjonalności, tak wspomniana Konwencja Wiedeńska wyraźnie wskazuje na obowiązek sprzedawcy do dostarczenie rzeczy według „ilości, jakości i asortymencie przewidzianym w umowie” (art. 35). Co za tym idzie, uzasadnione pozostaje twierdzenie, że Konwencja obejmuje pojęciem wady towaru także świadczenie rzeczy zastępczych (aliud). Koncepcja ta została niejako powielona w obowiązującej obecnie dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/771 z dnia 20 maja 2019 roku, która wśród cech warunkujących zgodność towaru określonego w umowie i faktycznie świadczonego wymienia także opis czy rodzaj przedmiotu. Co więcej, motywy dyrektywy wskazują również na konieczność zapewnienia konsumentom wysokiej ochrony, czego wyrazem należy uznać właśnie m.in. traktowanie świadczenia aliud jako nienależytego wykonania zobowiązania. Rozważane na gruncie niniejszego artykułu wątpliwości jednoznacznie rozstrzygnął z kolei ustawodawca niemiecki, przewidując bezpośrednio w kodeksie cywilnym (art. 434 ust. 5), że świadczenie aliud stanowi wadę materialną, a w konsekwencji, niezgodność towaru z umową.

Na gruncie polskiej judykatury jednym z najbardziej fundamentalnych wyroków, stanowiący swego rodzaju punkt zwrotny dla dotychczasowego postrzegania świadczenia aliud, jest orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 2 czerwca 2017 roku, wydane w sprawie o sygn. akt II CSK 603/16. W świetle komentowanego wyroku, niezgodność towarów z umową powinna być rozumiana szeroko – obejmując również sytuacje, gdy sprzedawca dostarczył towar w innym asortymencie niż będący przedmiotem zamówienia (aliud). Stosownie do uzasadnienia orzeczenia, taki pogląd Sądu Najwyższego oparty jest w głównej mierze na omówionym powyżej art. 35 Konwencji Wiedeńskiej.

Podsumowanie

Kwestia klasyfikacji świadczenia aliud (wykonania zobowiązania poprzez świadczenie rzeczy innej aniżeli przewidziana w umowie) stanowi niezwykle doniosły problem prawny. Jak można jednak zauważyć,  zarówno międzynarodowe akty prawne, jak i najnowsze orzecznictwo Sądu Najwyższego dają wyraźną podstawę dla uznania, że opisywana sytuacja stanowi wszakże nienależyte wykonanie zobowiązania. Co za tym idzie, strona niezadowolona z takiego świadczenia wierzyciela uprawniona jest do skorzystania z przysługujących jej żądań z tytułu rękojmi, w tym do dokonania naprawy towaru, wymiany, obniżenia ceny, jak również do odstąpienia od zawartej umowy. Niemniej, z uwagi na istniejące nadal rozbieżności co do oceny skutków świadczenia aliud, wykazanie przysługujących stronie roszczeń oraz uprawnień może być w przypadku ewentualnego sporu sądowego problematyczne. Dlatego też, w razie jakichkolwiek wątpliwości dotyczących przedstawionego zagadnienia, pozostajemy do Państwa dyspozycji i zapraszamy do bezpośredniego kontaktu.