Dział spadku a zniesienie współwłasności

W przypadku, gdy spadkodawca nie pozostawił po sobie testamentu, dochodzi do dziedziczenia ustawowego. Brak dokonania pomiędzy spadkobiercami podziału spadku prowadzi do istnienia wspólności majątku spadkowego.

DZIEDZICZENIE USTAWOWE. POSTANOWIENIE O STWIERDZENIU NABYCIA SPADKU. AKT POŚWIADCZENIA DZIEDZICZENIA 

Jeżeli spadkodawca nie pozostawi testamentu, dochodzi do dziedziczenia ustawowego. Przepisy ustawy Kodeks cywilny regulują kolejność powołania spadkobierców z ustawy.  W sytuacji, gdy w drodze dziedziczenia ustawowego zostaje powołana więcej niż jednak osoba, pomiędzy spadkobiercami powstaje wspólność praw i obowiązków spadkowych. Owa wspólność utrzymuje się aż do działu spadku. 

Stwierdzenie nabycia spadku przez spadkobierców następuje na wniosek podmiotu, który ma w tym interes. Stwierdzenie następuje na mocy postanowienia wydanego przez właściwy sąd. Stwierdzenie nabycia spadku może również nastąpić w drodze aktu poświadczenia dziedziczenia sporządzonego przez notariusza. 

DZIAŁ SPADKU

Postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku lub sporządzony przed notariuszem akt poświadczenia dziedziczenia stanowi wyłącznie, że spadek nabyły konkretne osoby. Dokumenty nie stanowią podziału spadku pomiędzy spadkobiercami ustawowymi. 

Dział spadku może nastąpić na mocy umowy pomiędzy wszystkimi spadkobiercami, zatem nic nie stoi na przeszkodzie, aby przed notariuszem, wraz z aktem poświadczenia dziedziczenia dokonać równoczesnego podziału spadku. Ponadto, do działu spadku może również dojść na mocy orzeczenia sądu. Sąd wydaje orzeczenie o dziale spadku, w oparciu o wniosek któregokolwiek ze spadkobierców. 

Należy pamiętać, że w przypadku, gdy w skład spadku wchodzi nieruchomość, umowa o dział spadku powinna zostać zawarta przed notariuszem w formie aktu notarialnego, a jeżeli w jego skład wchodzi przedsiębiorstwo, w którego skład nie wchodzi przedsiębiorstwo, umowa powinna zostać zawarta w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi.

Spadkobiercy mogą wspólnie zadecydować, że umowa o dział spadku będzie dotyczyć wyłącznie jego części. Przy czym, takie rozwiązanie możliwe jest w drodze zawartej pomiędzy spadkobiercami umowy. Co do zasady, gdy dochodzi do sądowego działu spadku, obejmuje on cały spadek.

DZIAŁ SPADKU A ZNIESIENIE WSPÓŁWŁASNOŚCI

Nie należy mylić instytucji działu spadku, z instytucją zniesienia współwłasności. Co prawda, do wspólności majątku spadkowego oraz do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych z zachowaniem przepisów tytułu Kodeksu cywilnego pt. Wspólność majątku spadkowego i dział spadku. Przepisy dotyczące współwłasności w częściach ułamkowych regulują kwestię zniesienia współwłasności. Niemniej jednak, owe przepisy stosuje się z zachowaniem przepisów dotyczących wspólności majątku spadkowego i działu spadku. Oznacza to, że przepis art. 1037 § 1 ustawy Kodeks cywilny, zgodnie z treścią którego: Dział spadku może nastąpić bądź na mocy umowy między wszystkimi spadkobiercami, bądź na mocy orzeczenia sądu na żądanie któregokolwiek ze spadkobierców, stanowi przepis szczególny w stosunku do przepisu regulującego kwestię współwłasności.

Wobec powyższego, dział spadku prowadzi do zniesienia wspólności majątku spadkowego. Jest jedynym środkiem służącym do tego celu. Dotyczy wyłącznie aktywów spadkowych. (zob. J. Pietrzykowski, w: Komentarz 1972, t. III, s. 1965; J. Kremis, R. Strugała, w: System PrPryw, t. 10, 2015, s. 843, Nb 9.) 

Reasumując, do rozporządzenia majątkiem spadkowym należy stosować odpowiednio przepis dotyczący działu spadku oraz przepisy dotyczące wniosku o dział spadku, które zostały uregulowane w ustawie Kodeks postępowania cywilnego. 

INSTYTUCJA DZIAŁU SPADKU ORAZ ZNIESIENIA WSPÓŁWŁASNOŚCI W DOKTRYNIE I ORZECZNICTWIE 

Przedstawione zagadnienie zostało przedstawione na gruncie orzecznictwa, a także doktryny. Słusznie wskazano, że w drodze spadkobrania, każdy ze spadkobierców nabywa określony ułamkowo udział spadkowy (oraz odpowiednie udziały w przedmiotach należących do spadku), a nie poszczególne przedmioty wchodzące do spadku. Dochodzi wówczas do powstania wspólności majątku spadkowego. Wspólność ta nie jest tożsama ze współwłasnością w częściach ułamkowych, w rozumieniu przyjętym w art. 196 § 1. (Art. 1035 KC T. II red. Pietrzykowski 2021, wyd. 10/Pazdan). 

Ponadto, Sąd Najwyższy, kilkukrotnie potwierdził zasadę – niebudzącą wątpliwości wobec jednoznacznego brzmienia art. 1037 § 1 ustawy Kodeks cywilny – że spadkobiercy nie mogą żądać zniesienia współwłasności przedmiotów należących do spadku na innej drodze niż w postępowaniu o dział spadku (zob. m.in. wyroki z dnia 5 czerwca 1991 r., III CRN 125/91, „Biuletyn SN” 1991, nr 8, s. 7, oraz z dnia 30 września 2009 r., V CSK 63/09, niepubl.). 

W innym z orzeczeń tj. postanowieniu z dnia 5 czerwca 1991 r., sygn. akt III CRN 125/91, Sąd Najwyższy wyjaśnił, że: w wspólność masy majątkowej w postaci spadku nabytego przez kilku spadkobierców nie stanowi współwłasności, która może być zniesiona w myśl przepisów art. 210 i nast. k.c., oraz art. 617 i nast. k.p.c., lecz konieczne jest zastosowanie przepisów art. 1035 i nast., art. 1070 i nast. k.c. oraz art. 680 i nast. k.p.c. 

Dalej, Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 30 września 2009 r., sygn. akt V CSK 63/09 dookreślił, iż spadkobiercom nie przysługuje swoboda wyboru pomiędzy działem spadku i innym zdarzeniem zmierzającym do zniesienia współuprawnienia prawa majątkowego wchodzącego w skład spadku, a tym samym nie ma swobody wyboru pomiędzy działem spadku a zniesieniem współwłasności. 

ZNIESIENIE WSPÓŁWŁASNOŚCI NA WNIOSEK POSIADACZA UDZIAŁU SPADKOWEGO, NIE BĘDĄCEGO SPADKOBIERCĄ 

Sytuacja ma się inaczej w sytuacji, gdy udział z masy spadkowej nabywa osoba, która nie jest spadkobiercą. Chodzi o sytuację, w której jeden ze spadkobierców zbywa swój udział spadkowy na rzecz osoby trzeciej np. w drodze umowy sprzedaży lub darowizny. Osobie takiej przysługuje wówczas prawo do złożenie wniosku o zniesienie współwłasności. 

Wskazane zagadnienie zostało przedstawione Sądowi Najwyższemu, który w dniu 21 stycznia 2010 roku, w sprawie o sygn. akt: III CZP 118/10, podjął uchwałę, zgodnie z treścią której: Zniesienie współwłasności nieruchomości należącej do spadkobierców oraz niebędącego spadkobiercą nabywcy udziału w nieruchomości może nastąpić na wniosek tego nabywcy na podstawie art. 210 i nast. k.c. oraz art. 617 i nast. k.p.c.