Zachowek

Co do zasady, zachowek jest instytucją chroniącą osoby najbliższe spadkodawcy. Zdarza się, że podmioty, którym przysługiwałby udział w spadku zostaną pominięte przez spadkodawcę w testamencie. Często zdarza się, że spadkodawca za życia lub w testamencie albo całkowicie pomija poszczególnych ustawowych spadkobierców lub obdarowuje osoby nie będące najbliższą dla niego rodziną. Polskie prawo przewiduje skuteczne roszczenie w postaci zachowku pozwalające na uzyskanie przez pokrzywdzonych pominięciem spadkodawców ekwiwalentu odpowiadającego części przysługującego im majątku spadkowego. Roszczenie o zapłatę zachowku przysługuje gdy osoba do tego uprawniona nie otrzymała należnej jej części majątku spadkowego w drodze dziedziczenia, zapisu lub uczynionej za życia spadkodawcy darowizny.

OSOBY UPRAWNIONE DO ZACHOWKU

Zgodnie z art. 991 § 1 kodeksu cywilnego do kręgu osób uprawnionych do zachowku należą co do zasady: zstępni, małżonek i rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Oczywiście krąg osób uprawnionych do zachowku należy każdorazowo zweryfikować ze stanem faktycznym dokonując dokładnej analizy zgonów i urodzeń członków rodziny. Przydatne w tym zakresie będą akty stanu cywilnego pozwalające na zweryfikowanie podstawowych informacji o członkach rodziny. Warto zaznaczyć, że poprzez osoby najbliżej spadkodawcy należy rozumieć osoby w ujęciu prawnym – czyli nie koniecznie osoby pozostające ze spadkodawcą w nie formalnym związku. Formalne pokrewieństwo jest tutaj kluczowe i tylko takie powinno być brane pod uwagę.

W praktyce przyjmuje się, że prawo do zachowku służy w pierwszej kolejności dzieciom i małżonkowi spadkodawcy. Dopiero w drugiej kolejności prawo do zachowku zyskują wnukowie spadkodawcy, a w dalszej kolejności kolejni zstępni. Warto zaznaczyć, że wnuk spadkodawcy będzie mógł żądać zachowku tylko wtedy, gdy zstępny spadkodawcy utracił prawo do zachowku. Wnuk uzyska zatem prawo do zachowku, gdy dziecko spadkodawcy umarło przed spadkodawcą, zostało uznane za niegodnego dziedziczenia, odrzuciło spadek z ustawy lub zawarło umowę zrzeczenia się dziedziczenia, której skutki nie rozciągają się na zstępnych.

Z kolei rodzice spadkodawcy będą mogli żądać zachowku, gdy spadkodawca nie miał zstępnych albo gdy zstępni zmarli przed otwarciem spadku lub są traktowani według prawa tak, jakby nie dożyli otwarcia spadku (czyli np.: zrzekli się dziedziczenia lub odrzucili spadek). Oczywiście rodzice spadkodawcy nie nabywają prawa do zachowku, gdy przysługuje ono żyjącym zstępnym lub gdy zstępni zrzekli się zachowku albo odrzucili spadek przypadający im z testamentu.

OSOBY WYŁĄCZONE OD ŻĄDANIA ZACHOWKU

Należy zauważyć, że nie wszyscy będą uprawnieni do zachowku. W tym zakresie istnieje kilka wyjątków. Przyjmuje się, że nie będą uprawnione do zachowku osoby, które są wyłączone od dziedziczenia w taki sposób jakby nie żyły w chwili otwarcia spadku, czyli osoby, które:
– zrzekły się dziedziczenia,
– zostały uznane za niegodne dziedziczenia,
– odrzuciły spadek,
– osoby skutecznie wydziedziczone w testamencie,
– uznane w orzeczeniem sądowym za niegodne dziedziczenia
– małżonek wyłączony od dziedziczenia (np.: w przypadku kiedy spadkodawca wystąpił przeciwko małżonkowi o rozwód lub separację z jego winy a roszczenie to było uzasadnione)
– zrzekły się prawa do zachowku,
– zwarły ze spadkodawcą umowę o zrzeczeniu się dziedziczenia.

WYSOKOŚĆ ZACHOWKU

W pierwszej kolejności aby ustalić wysokość zachowku należy ustalić wysokość udziału spadkowego, który przypadałby uprawnionemu do dziedziczenia na zasadach ustawowych. Wyliczony ułamek stanowiący podstawę do obliczania wysokości zachowku. Ułamek należy pomnożyć przez 1/2 lub 1/3 (zachowek w wyższej kwocie należy się małoletniemu lub osobie trwale niezdolnej do pracy). W dalszej kolejności należy ustalić skład i wartość spadku wraz z dokonanymi darowiznami. Ugruntowane w orzecznictwie jest stanowisko, zgodnie z którym obliczanie zachowku następuj na podstawie wartości spadku ustalonej według cen z daty orzekania o roszczeniach z tego tytułu. Dla ustalenia wartości spadku miarodajne są ceny rynkowe i tak w przypadku nieruchomości przydatna może się okazać opinia rzeczoznawcy majątkowego. Znając substrat zachowku powstały wynik mnożymy przez wcześniej ustalony ułamek – wynik odzwierciedla wartość zachowku. Na marginesie należy wskazać, że zachowek obliczany jest osobno dla każdej osoby występującej z takim roszczeniem (w zależności od stanu faktycznego dla każdego można przyjąć np.: inny ułamek w części przypadającego spadku).

EGZEKUCJA ZACHOWKU

Składając pozew o zapłatę zachowku wdajemy się w spór sądowy. Jeżeli strony nie dojdą do porozumienia sprawa zakończy się wydaniem wyroku w którym sąd rozstrzygnie o zasadności roszczenia. Wyroki zwykle kończą się orzeczeniem obowiązku zapłaty określonej sumy pieniężnej, którego zapłata czyni zadość zachowkowi. Uzyskując prawomocny wyrok sądowy pozwany będzie zobowiązany do jego wykonania. Jeżeli wyrok nie zostanie wykonany dobrowolnie uprawniony do zachowku będzie w takim przypadku upoważniony do wszczęcia postępowania egzekucyjnego oraz egzekucji świadczenia przez komornika sądowego.

Podsumowanie

W aktualnie obowiązującym systemie prawnym możemy znaleźć kilka sposobów na zabezpieczenie interesów przyszłych spadkobierców – zarówno ustawowych jak i testamentowych. Co do zasady każdy spadkodawca może dobrowolnie rozporządzać swoim majątkiem za życia. Instytucja zachowku stanowi swoiste ustawowe zabezpieczenie praw spadkobierców, którzy zostali pominięci przy dziedziczeniu. Pomimo niekorzystnego rozporządzenia przez spadkodawcę swoim majątkiem za życia, ustawowi spadkobiercy mają w ręku mocną i skuteczną broń pozwalającą na otrzymanie części spadku, który przypadałby na mocy dziedziczenia ustawowego. Umiejętne wykorzystanie praw przysługujących pominiętym przy dziedziczeniu spadkobiercą pozwala na uzyskanie realnych korzyści majątkowych, których jednak nie otrzymają w przypadku nie skorzystania z przysługującego prawa do zachowku.