Kara umowna jest jednym z najczęściej wykorzystywanych instrumentów prawnych służących zabezpieczeniu interesu stron w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania o charakterze niepieniężnym. Zgodnie z art. 483 § 1 k.c można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej kwoty. Co istotne, zastrzeżenie kary umownej ma stanowić motywację do wykonania zobowiązania, a nie jego ekwiwalent. W związku z mobilizującą funkcją kary umownej istnieje tendencja do zastrzegania bardzo wysokich kar umownych. Istnieją jednak sytuacje, w których, mimo zastrzeżenia kary umownej w określonej wysokości można żądać jej zmniejszenia.
Wykonanie zobowiązania w znacznej części jako podstawa do miarkowania kary umownej
Jak stanowi art. 484 § 2 kodeksu cywilnego, jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej. W orzecznictwie dominują dwa poglądy odnośnie miarkowania kary umownej, gdy zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane.
Pierwszy pogląd wskazuje, że nie jest możliwe miarkowanie kary umownej za naruszenie terminu spełnienia świadczenia w oparciu o przesłankę wykonania zobowiązania w znacznej części, gdyż kara umowna za opóźnienie ma pełnić przede wszystkim funkcję motywującą do wykonania umowy w terminie (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 11.04.2018 r., VII AGa 847/18, LEX nr 2505757). Zmniejszenie kary umownej nie wchodzi w grę, gdy zobowiązanie miało charakter niepodzielny. W innych wypadkach miarkowanie jest wskazane, ale z dużą ostrożnością, gdyż kara umowna zastępuje odszkodowanie, a nie spełnienie świadczenia (Wyrok Sądu Najwyższego z 15.09.1999 r. III CKN 337/98, LEX nr 527125). Od zasady niemiarkowania kary umownej istnieją jednak wyjątki, a mianowicie, gdy mimo opóźnienia w wykonaniu zobowiązania jest ono wykonane w tak znacznej części, że wierzyciel może korzystać z wykonanego przedmiotu umowy (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 28.09.2010 r., V ACa 267/10, LEX nr 785490).
Zgodnie z drugim poglądem, dopuszcza się miarkowanie kary umownej za zwłokę w wykonaniu zobowiązania, jeśli jest ono wykonane w znacznej części. Należy to jednak rozpatrywać na gruncie konkretnych okoliczności faktycznych, które pozwolą ocenić, czy i w jakim stopniu częściowe wykonanie zobowiązania przed popadnięciem w zwłokę zaspokajało interes wierzyciela. Ponadto, dopuszczalne jest miarkowanie kary umownej, jeśli wierzyciel nie poniósł żadnej szkody wobec opóźnionego wykonania umowy. Trzeba mieć jednak na uwadze to, że przesłanką naliczenia kary umownej jest wina dłużnika i przy rozpatrywaniu żądania o zmniejszenie kary umownej należy brać pod uwagę jej stopień (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 16.10.2013 r., I ACa 761/13, LEX nr 1391986).
W tym miejscu należy zwrócić uwagę na to, że orzecznictwo dopuszcza miarkowania kary umownej ze względu na wykonanie zobowiązania w znacznej części jedynie w sytuacji, gdy jest ona ustalona w sztywnej wysokości, bez względu na zakres uchybienia dłużnika. Jeżeli strony w umowie zróżnicowały wysokość kary w zależności od stopnia niewykonania zobowiązania lub rodzaju i wagi uchybienia, to dłużnik nie może żądać miarkowania kary z uwagi na wykonanie zobowiązania w znacznej części. (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 09.12.2015 r., I ACa 746/15, LEX nr 1950435., Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 17.07.2014 r., I ACa 234/14, LEX nr 1527215.)
Miarkowanie kary umownej rażąco wygórowanej
Przewidziane w art. 484 § 2 k.c. podstawy miarkowania kary umownej oparte są na sformułowaniach nieostrych. Zawarte w. przepisie określnie „rażące wygórowanie” powinno być rozpatrywane w stosunku do szkody, która powstała po stronie wierzyciela na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Decydującym kryterium może być relacja wysokości kary umownej do odszkodowania, jakie przysługiwałoby wierzycielowi na zasadach ogólnych. Co ważne szkodę należy rozumieć szeroko, jako całość uszczerbku, zarówno majątkowego, jak i niemajątkowego, poniesionego przez wierzyciela, więc przy miarkowaniu należy uwzględnić nawet takie uszczerbki, które nie zostałyby uwzględnione, gdyby odszkodowanie przysługiwałoby na zasadach ogólnych. Przyjęcie, że kara umowna jest rażąco wygórowana może być także uzasadnione, jeśli dłużnik wykazał, że wierzyciel nie poniósł szkody albo poniósł szkodę w niewielkim rozmiarze.
Kolejnym kryterium, na którym sąd może się oprzeć dokonując miarkowania kary umownej jest stopień winy dłużnika, w przypadkach, w których dłużnik za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania ponosi odpowiedzialność na zasadzie winy.
Przy ocenie potencjalnego wygórowania kary umownej należy brać również pod uwagę czas trwania naruszenia oraz wagę naruszonych postanowień umowy z punktu widzenia interesów wierzyciela, a także stosunek między wysokością zastrzeżonej kary a wartością całego świadczenia dłużnika lub wartością świadczenia, które dłużnik spełnił z opóźnieniem. Względy aksjologiczne przemawiają za tym, że zastrzeżenie kary umownej nie powinno prowadzić do nieuzasadnionego wzbogacenia wierzyciela. Kara umowna może być rażąco wygórowana już w momencie jej zastrzegania, ale może zostać za taką uznana na skutek wystąpienia późniejszych okoliczności.
Przyczynienie się wierzyciela do niewykonania zobowiązania a wysokość kary umownej
Zgodnie z art. 362 k.c. odszkodowanie ulega obniżeniu stosownie do okoliczności oraz stopnia winy obu stron, w sytuacji, gdy wierzyciel przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody.
Przez wiele lat w orzecznictwie dominował pogląd o możliwości obniżenia kary umownej, jeżeli niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania związane było z przyczynieniem się wierzyciela. Co więcej dłużnik mógł żądać obniżenia kary umownej na podstawie art. 362 k.c. bez względu na to, czy i w jakiej części zobowiązanie wykonał (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 stycznia 1974 r., II CR 788/73, LEX nr 4889:, Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 października 2003 r., I CK 137/02, LEX nr 148636).
Linia orzecznicza w przedmiotowej kwestii została zmieniona i obecnie przyjmuje się, że art. 362 k.c. nie może mieć zastosowania do kary umownej, gdyż jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 16 kwietnia 2010 r. (sygn. akt: IV CSK 494/09) przesłanką uzasadniającą zapłatę kary umownej nie jest szkoda, a niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, za które odpowiedzialność ponosi dłużnik. Przyczynienie się wierzyciela do powstania lub zwiększenia szkody, powodujące zmniejszenie odszkodowania nie może stanowić samoistnej podstawy do zmniejszenia kary umownej, może być jednak brane pod uwagę w ramach podstaw decydujących o miarkowaniu kary umownej na podstawie art. 484 § 2 k.c., tj. jej rażącego wygórowania (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 29 listopada 2016 r., VI ACa 1366/15, LEX nr 2191525, Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 marca 2008 r., IV CSK 457/07, LEX nr 457861, Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 czerwca 2003 r., III CKN 50/01, LEX nr 784259).
Jak skutecznie zgłosić żądanie miarkowania kary umownej
Wskazane w art. 484 § 2 k.c. uprawnienie dłużnika do żądania zmniejszenia kary umownej jest środkiem obrony pozwanego, który prowadzi do częściowego oddalenia powództwa, a więc może być realizowane tylko poprzez zgłoszenie przez pozwanego zarzutu, opartego na wskazanych przez niego faktach i dowodach świadczących o istnieniu co najmniej jednaj z przesłanek miarkowania przewidzianych w art. 484 § 2 k.c. Wskazanie przez dłużnika, do jakiej sumy powinno nastąpić obniżenie kary może być pomocne dla sądu badającego spełnienie przesłanek do obniżenia kary umownej. Stracił na aktualność pogląd zgodnie z którym w żądaniu oddalenia powództwa o zapłatę kary umownej mieści się również żądanie zmniejszenia tej kary (Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 16 lipca 1998 r., I CKN 802/97, Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 14 lipca 1976 r., I CR 221/76, Legalis nr 19531). Z uwagi na zasadę dyspozycyjności oraz kontradyktoryjności procesu cywilnego a najnowszym orzecznictwie dominuje pogląd, iż wniosek dłużnika o zmniejszenie kary umownej powinien być złożony we właściwym terminie oraz w sposób, który umożliwi powodowi ochronę jego interesów (Wyrok z 23.06.2017 r., sygn. akt: I CSK 625/16, Legalis nr 1650847). Co istotne, ciężar dowodu, w sytuacji żądania przez dłużnika miarkowania kary umownej, spoczywa na dłużniku, co do faktu wykonania zobowiązania w znacznej części lub tego, że kara umowna została zastrzeżona w rażącej wysokości. Wyrok zasądzający karę umowną w obniżonej wysokości ma charakter konstytutywny, jednak wywołuje skutki ex tunc – od chwili, w której roszczenie o jej zapłatę stało się wymagalne, tudzież później, jeśli przesłanki miarkowania pojawiłyby się po wymagalności zobowiązania do jej zapłaty (M. Gutowski (red.), Kodeks cywilny, Tom II. Komentarz. Art. 353-626, Wyd. 2, Warszawa 2019).
Podsumowanie
Kara umowna jest surogatem odszkodowania za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania. Skutecznie chroni wierzyciela oraz mobilizuje dłużnika do dołożenia wszelkiej staranności przy spełnieniu umówionego świadczenia. Łatwość dochodzenia ustalonej kary powoduje, że instytucja ta cieszy się zainteresowaniem przy zawieraniu stosunków cywilnoprawnych. Mechanizm miarkowania kary umownej daje jednak możliwość przeciwdziałania dysproporcjom między wysokością zastrzeżonej kary a ochroną interesu wierzyciela oraz pozwala na odpowiednie zabezpieczenie interesów obu stron.
Autorzy: |
Agnieszka Nowicka
Aplikant radcowski
A. Nowicka specjalizuje się w bieżącej obsłudze prawnej podmiotów gospodarczych, w szczególności w zakresie: prawa cywilnego procesowego oraz materialnego, prawa gospodarczego oraz umów handlowych, zabezpieczania oraz egzekucji wierzytelności.