Kiedy kara umowna, a kiedy odsetki?

W zależności od rodzaju zobowiązania (pieniężne jak np.: zapłata umówionej ceny lub niepieniężne: wykonanie dzieła, świadczenie usługi) każdej ze stron przysługują inne roszczenia w zakresie ochrony prawnej.

Kodeks cywilny w treści art. 483 przewiduje możliwość zastrzeżenia w umowie, że w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego stronie, która poniosła szkodę przysługiwać będzie roszczenie o zapłatę określonej sumy (kara umowna). Zawarcie takiej klauzuli w kontrakcie jest powszechną praktyką w obrocie gospodarczym i służy mobilizacji strony, która ma umowę wykonać, w ściśle określonym terminie. Takie wykonanie może polegać np. na terminowym ukończeniu prac budowlanych, wyprodukowaniu danego dzieła, czy terminowym świadczeniu usług transportowych. Roszczenie o zapłatę kary umownej, stanowiącej rodzaj zryczałtowanego odszkodowania, przysługiwać będzie zatem jednej ze stron, nie tylko w przypadku wadliwie wykonanej umowy, ale również w przypadku opóźnienia.

„(…) strony przy zawarciu umowy określają z góry karę umowną na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez dłużnika i kara ta kompensuje wszystkie negatywne dla wierzyciela konsekwencje wynikające ze stanu naruszenia zobowiązania.”

Warto wiedzieć, że zastrzeżenie kary umownej wyklucza dochodzenie odszkodowania na zasadach ogólnych. Zastrzeżona w kontrakcie kara umowna pełni wtedy rolę surogatu odszkodowania
i zgodnie z poglądem Sądu Apelacyjnego w Łodzi, wyrażonym w treści orzeczenia o sygn. akt I ACa 309/14: „Sformułowanie „surogat odszkodowania” należy rozumieć w tym sensie, że strony przy zawarciu umowy określają z góry karę umowną na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez dłużnika i kara ta kompensuje wszystkie negatywne dla wierzyciela konsekwencje wynikające ze stanu naruszenia zobowiązania.” Dlatego też, co do zasady żądanie zapłaty odszkodowania w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego zarówno na zasadach ogólnych (art. 471 KC) jak i z tytułu kary umownej (art. 484 KC) jest niedopuszczalne.

Należy pamiętać jednak, że żądanie zapłaty kary umownej będzie zasadne jedynie w przypadku opóźnienia w wykonaniu zobowiązania, a nie opóźnienia w płatności. Sankcją za zapłatę po terminie będą zawsze odsetki za opóźnienie.

Warto również wspomnieć o treści art. 484 §2, który stanowi, że: „Jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej; to samo dotyczy wypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana” i przyznaję dłużnikowi uprawnienie do zwrócenia się do sądu z żądaniem obniżenia kary umownej. Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Katowicach (V ACa 483/08): „Kara umowna, podobnie jak odszkodowanie, którego jest surogatem nie może prowadzić do nieuzasadnionego wzbogacenia uprawnionego.” Stąd miarkowanie kary umownej w trybie art. 484 § 2 k.c., na żądanie dłużnika należy do tzw. prawa sędziowskiego (regulacja nie zawiera wytycznych w tym zakresie) i jest instrumentem ochrony dłużnika przed nadmiernym pokrzywdzeniem.

„Kara umowna, podobnie jak odszkodowanie, którego jest surogatem nie może prowadzić do nieuzasadnionego wzbogacenia uprawnionego.”

Natomiast w przedmiocie tzw. okresowych świadczeń ubocznych – odsetek, możemy rozróżnić cztery ich rodzaje, przewidziane w umowie lub ustawie na wypadek niezapłacenia należności w terminie:

1) Odsetki ustawowe za opóźnienie w płatności (art. 481 KC)
2) Odsetki maksymalne (art. 359 § 2 KC)
3) Odsetki umowne
4) Odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych (art. 7 ustawy o terminach zapłaty w transakcjach handlowych)

Odsetki ustawowe

Art. 481 § 1 KC stanowi, że: „Jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.” Stawka odsetek za opóźnienie obowiązująca w 2017 r. (od 1 stycznia 2017 r.) wynosi 7% w stosunku rocznym.

Odsetki maksymalne

Maksymalna wysokość odsetek za opóźnienie nie może w stosunku rocznym przekraczać dwukrotności wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie. Obecnie maksymalna wysokość odsetek za opóźnienie wynosi 14%. Warto podkreślić, że jeśli jednak wysokość odsetek za opóźnienie została zastrzeżona w wysokości wyższej niż maksymalna, to wysokość zastrzeżonych odsetek zostaje automatycznie obniżona do wysokości odsetek maksymalnych za opóźnienie (art. 481 § 2² KC).

Odsetki umowne

Polskie prawo dopuszcza możliwość umówienia się stron co do wysokości odsetek, jednakże określona w umowie stopa procentowa nie może być większa niż odsetki maksymalne za opóźnienie (uregulowane w art. 359 §2¹KC). Ponadto jeżeli wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej (umowy) jest wyższa niż rozmiar odsetek maksymalnych, to i tak należą się odsetki maksymalne.

Odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych

Odsetki te zostały wprowadzone przez ustawę o terminach zapłaty w transakcjach handlowych obowiązującą od 1 stycznia 2016 roku. I to od tej daty mogą zostać naliczone tego rodzaju odsetki. Natomiast odsetki, w stosunku do których obowiązek zapłaty powstał najpóźniej w dniu 31 grudnia 2015 roku, podlegają wcześniejszym regułom, które dotyczyły określania wysokości stóp odsetek ustawowych (także rozmiaru odsetek maksymalnych).Aktualnie wysokość odsetek ustawowych za opóźnienie w transakcjach handlowych wynosi 9,5%.

Podsumowując, zarówno odsetki jak i kara umowna są swego rodzaju kompensatą za opóźnienie w spełnieniu świadczenia. Natomiast to charakter samego świadczenia (pieniężne lub niepieniężne), determinuje ostatecznie zastosowanie ww. instrumentów prawnych. W przypadku świadczenia pieniężnego podmiot pozostający w opóźnieniu (brak zapłaty określonej kwoty w terminie) będzie zobligowany oprócz należność głównej zapłacić również należne odsetki.

Natomiast w sytuacji, gdy jedna ze stron umowy spóźnia się z wykonaniem umowy, tj. z wykonaniem świadczenia niepieniężnego, to zastosowanie znajdzie kara umowna (o ile strony zawarły takie postanowienie w umowie). Zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego z dnia 18 sierpnia 2005 r. (V CK 90/05): „Zastrzeganie kary umownej w zakresie zobowiązań pieniężnych jest niedopuszczalne, pozostaje, bowiem w wyraźnej sprzeczności z art. 483 § 1 k.c., zatem tego rodzaju postanowienie umowne jest z mocy art. 58 § 1 k.c. bezwzględnie nieważne.”Stąd o ww. różnicy warto pamiętać, gdyż nieprawidłowa kwalifikacja sankcji w treści umowy (np. zastrzeżenie kary umownej na wypadek opóźnienia w płatności) nie wywoła zamierzonych skutków prawnych. W takiej sytuacji strona poszkodowana może wprawdzie sięgnąć do ochrony prawnej na zasadach ogólnych, jednakże, w braku dowodów, dochodzenie roszczeń w postępowaniu przed sądem może być znacznie utrudnione. Dlatego tak istotne jest właściwe redagowanie umów, zarówno w obrocie profesjonalnym jak i konsumenckim, ponieważ jakość klauzul i ich odpowiednie dostosowanie do konkretnej sytuacji stron, ma niebagatelny wpływ zarówno na efektywność, terminowość jak i zamierzony cel kontraktu.

Autor: